Foto credits: © 2019 Feargal Agard
Interview door: Feargal Agard | Regisseur: Frank Zichem | Films: Gebri Doro (1970), Wij slaven van Suriname (1999) en Katibo Yeye (2003).
We weten te weinig van filmmakers met een Caribische of Surinaamse achtergrond. Humans of Film Amsterdam brengt daar verandering in met de interviewreeks Caribische stemmen. Het spits bijten we af met documentairemaker Frank Zichem, die als eerste zwarte filmmaker begin jaren zeventig afstudeerde van de Nederlandse Filmacademie.
Filmregisseur Frank Zichem is net weer terug in Nederland na drie weken filmen op Bonaire, wanneer we elkaar spreken. Want ondanks zijn vierenzeventigjarige leeftijd is de in Suriname geboren documentairemaker nog altijd volop in de weer met het in beeld brengen van onrecht en situaties die volgens hem veranderd moeten worden. Hij doet dat al vijftig jaar en het leverde een oeuvre op dat uit meer dan tweehonderd filmwerken bestaat en in 2018 bekroond werd met een Black Achievement Award. Een emotioneel moment, en hij gaf tijdens de uitreikingsceremonie een ontroerende speech, omdat hij na een lange bevlogen carrière eindelijk waardering en erkenning ontving van de Afro Nederlandse- en Surinaamse gemeenschap.
Zelf heb ik veel van hem gehoord, maar ik ben me bewust dat hij niet zeer bekend is in het land waar het gros van zijn werken zijn vertoond: Nederland. Toch regisseerde Zichem een significant deel van de documentaires over Suriname en de Nederlandse Antillen die de afgelopen eeuw op de Nederlandse televisie zijn uitgezonden. Dankzij hem kreeg de sociale problematiek in Suriname belangstelling. Door de aandacht die hij schonk aan Suriname en later ook de Nederlandse Antillen, vond er een verandering plaats en bepaald hij een nieuw beeld over deze landen. Dit deed hij niet met het opleggen van zijn mening, maar in plaats daar van laat hij de mensen in zijn films voor zichzelf spreken. Het beeld van een prachtige overzeese kolonie brokkelde af en Nederland werd geconfronteerd met een toen nog onbekende waarheid, de wantoestanden in Suriname.
Geboren te Frimangron, Suriname
Frank Zichem werd geboren op 14 juli 1945 te Frimangron, Suriname en verhuisde kort daarna naar Beekhuizen, een arme wijk van Paramaribo. “Mijn moeder was een intellectuele vrouw, omdat haar man haar in de steek liet, moest ze haar studie stopzetten. Ze heeft toen hard gewerkt om haar zes kinderen te onderhouden. Het was mijn mooiste tijd. Ik heb van mijn moeder, maar ook de omgeving veel liefde gekregen en ik ben ook goed gespoord dankzij haar.” Het is duidelijk dat Zichem’s moeder de belangrijkste vrouw in zijn leven is. Ze was een ware aanmoediging voor hem.
Op tienjarige leeftijd verhuisde hij naar Nederland met een stel rooms-katholieke paters als priesterstudent. Op zijn zestiende ontsnapte hij aan dat vrome bestaan en gaat hij terug naar Suriname. Als hij rond zijn negentiende terugkeert naar Nederland begint hij een stage bij het sociaaldemocratische dagblad Het Vrije Volk met als doel om journalist te worden. Later raakt hij besmet met tuberculose en leeft hij ongeveer vijf jaar in een sanatorium, waar hij zijn tekentalent ontwikkelt. Rond zijn vierentwintigste mag hij het sanatorium verlaten en slaagde hij erin om een stage te krijgen als tekenaar bij Marten Toonder, bekend van de Tom Poes-strips. Daar kon Zichem zijn creativiteit kwijt, maar het gebrek aan een academische achtergrond werd al snel door zijn collega’s opgemerkt.
Zijn werkelijke roeping: film
Tijdens zijn stage bij Toonder proberen ze hem het tekenvak te leren en ontdekt hij filmanimatie, maar later krijgt hij ook de mogelijkheid om op de set van reclames te werken. Zo ontdekt hij zijn werkelijke roeping: film. Als assistent op de set kreeg hij al snel andere rollen zoals clapperloader, camera assistent, focus puller en bleek hij gevoel voor het vak te hebben en dat ging niet onopgemerkt. “Er kwamen daar gerenommeerde cameramensen, zoals Eddy van der Enden. Eddy was echt zo’n gentlemen. Vroeger hadden filmmakers namelijk een pak en stropdas aan, maar die zei dat ik het in me vingers had en moedigde me aan om te gaan studeren aan de Filmacademie.”
Op de academie wilde Zichem aanvankelijk cameraman worden, maar langzamerhand zagen zijn klasgenoten dat hij sterker was in regie dan in het technische. Met een script in de hand zijn aandacht vestigen op het regisseren van acteurs vond hij in eerste instantie niet per se leuk, maar gaandeweg veranderde dat. Al tijdens zijn studie regisseert hij zijn eerste film, Gebri Doro (1970), dankzij zijn moeder die een hypotheek op het huis nam om zijn film te kunnen financieren. Nog in hetzelfde jaar kon hij zijn moeder terugbetalen doordat het werd gekocht en uitgezonden door de IKON, aan wie hij veel dank toewijd. Tijdens het begin van zijn carrière heeft IKON zowat 10 jaar lang een belangrijke rol gespeeld als opdrachtgever. IKON-televisiedirecteur Wim Koole, inmiddels overleden, was dan ook een goede vriend van hem. “Die zei altijd dat ik toch een prediker gebleven was, misschien zei hij dat vanwege mijn achtergrond dat ik wat meer meegekregen heb of omdat ik voor een kerkelijke omroep documentaires maakte.”
Een oeuvre dat bestaat uit meer dan tweehonderd films
Gebri Doro is een excentrieke Zichem-film waarmee hij een verhaal vertelt om een problematiek aan de kaak te stellen. Namelijk dat de bevolking de armoedige situatie waar ze in leven moeten haten, en begrijpen dat deze hen is opgedrongen door de uitbuitende machthebbers die hen toen regeerden. De naam van de film staat voor een Afrikaanse godheid die in Suriname aankomt en een potentiële kracht symboliseert die elke Surinamer kan gebruiken om sociale verandering voort te brengen. Over de span van zijn carrière werkt hij later aan verschillende werken die Suriname aangaat. Onder andere Wij slaven van Suriname (1999), een documentairereeks waarin Zichem de Surinaamse vakbondsleiders Anton de Kom en Louis Doedel behandelt en Katibo Yeye (2003), waarin de Surinaamse Clarence Breeveld Fort Elmina in Ghana bezoekt waar zijn voorouders als slaven werden verhandeld.
Naast een paar dramaseries en speelfilms bestaat zijn werk voornamelijk uit documentaires en helemaal geen bioscoopfilms. Hoe zou dat komen? Ooit zei zijn stagebegeleider documentairemaker Jan Wiegel tegen hem, “Frank, ga eerst tien jaar documentaires maken, zodat de essentie van het leven en dus wat de essentie van film zou kunnen zijn, tot je doordringt. Dan heb je de kans dat je het leven niet imiteert maar interpreteert, in je speelfilms.” Het is niet per se de reden waarom Zichem minder speelfilms maakt, maar wel een toonaangevende verklaring waarom hij gefocust is op het maken van documentaires en waarom hij de essentie van het leven goed naar voren kan brengen in zijn films.
De films die Zichem heeft gemaakt tonen vaak koloniale machtsverhoudingen, onrecht, mensen, jongeren, armoede en omstandigheden die hij graag naar de voorgrond wil brengen. Zo maakt hij het bespreekbaar en zorgt hij ervoor dat kijkers als het ware een spiegel voor gezet krijgt. Aan de andere kant zorgt hij er ook voor dat de stemmen van de mensen in zijn documentaires worden gehoord. Zou het een gemis zijn geweest als deze films niet waren gemaakt? “Ik zou het persoonlijk een gemis vinden, want als je mijn films op een rij zet heb je zowat de hele geschiedenis van Suriname tot je beschikking.”
Die geschiedenis komt tot leven in een oeuvre dat bestaat uit meer dan tweehonderd films en televisieserie afleveringen. “Ikzelf kan op tweehonderd komen, maar daarna houdt het op. Maar mijn vrienden en kennissen herinneren me er soms aan dat er nog veel meer films zijn die ik me met moeite kan heugen.” Niet veel mensen kunnen zeggen dat ze zo’n groot aantal filmwerken op hun naam hebben staan en nog tot aan voorbij hun vierenzeventigste doorwerken. Zichem is er bescheiden over: “Ik doe gewoon mijn werk. Ik doe het niet voor de prijzen en de aandacht. Ik werk aan een project en als het klaar is, ga ik door naar de volgende.”
Een bestand aan herinneringen, een nalatenschap
Denk je dat je films iets teweeg hebben gebracht? “Ik houd me bezig met het maken van films en niet met het uitbrengen van de films. Dat doet de producent. Als ik achteraf ontdek dat kijkers de films leuk vinden, maakt het me blij. Ik ben al tevreden als men de films kan zien.” Hoe je het draait of keert Zichems films hebben zowel in Nederland als Suriname iets teweeggebracht. Hoewel niet in de vorm van een ‘aardverschuiving’, maar gelijk aan de creatie van een bestand aan herinneringen, een nalatenschap. “Ik gebruik mijn vak voor dat waar ik in geloof, recht en ontwikkeling voor iedereen in deze wereld. Daarnaast geloof ik in respect, liefde en mededogen voor alles wat bestaat. Het is heel simpel en gewoon wie ik ben. Het maakt me heel verdrietig hoe overheden in sommige landen met mensen omgaan. Daarom dat ik met mijn werk niet alleen doel op bewustwording over deze zaken, maar hoop ik dat men er ook iets mee doet.”
Dat doet hij dus al meer dan vijftig jaar én ook dus nog steeds. Voor zijn meest recente documentaire vloog hij naar het westelijk deel van het Koninkrijk der Nederlanden Bonaire, om het eiland vast te leggen na de gebeurtenissen van 10-10-10. De datum waarop de toenmalige staatkundige relatie van de Nederlandse Antillen, toendertijd bestaande uit Curaçao, Bonaire, Sint Maarten, Sint Eustatius en Saba, werd opgeheven. Curaçao en Sint Maarten werden net als Aruba zelfstandige landen binnen het rijk. Bonaire, Sint Eustatius en Saba werden bijzondere gemeenten van Nederland. Hoewel dit werd toegejuicht, was er ook bezwaar.
Als ik Zichem vraag meer te vertellen over het project antwoordt hij: “Er is niet veel uit deze verandering gekomen. Hoewel het beter gaat met onderwijs, politie en gezondheidszorg heerst er nog flinke armoede, vooral ouderen zijn straatarm. In deze documentaire heb ik de jeugd zoveel mogelijk als voorbeeld genomen en dan heb ik het over jongeren van twintig tot vijfentwintig jaar oud. Je merkt dat ze wel willen, maar de overheid heeft armoedebestrijding en andere zaken laten liggen.”
Met films maken stopt hij nog lang niet
Zichem heeft een groot hart voor de zaak, want met films maken stopt hij nog lang niet. Hij is vierenzeventig jaar en ondertussen al bezig met komende projecten waar hij nog niets over kan vertellen. Hoe zie je de toekomst voor jong- en zwart filmmakend Nederland dan? “Een goede academische opleiding is belangrijk om het filmmakerschap te leren, maar daarnaast moet je het je eigen maken. Als je maar liefde voor het vak en talent hebt, maar vooral ook mededogen voor de mens dan komt het niet alleen goed met zwarte filmmakers of Suriname, maar ook met de hele wereld.”
Foto en interview door Feargal Agard.
Onderzoek: Feargal Agard en Guus Schulting.
Bronnen
Beeld en Geluid (archieven): https://www.beeldengeluid.nl/ | https://www.beeldengeluid.nl/kennis/blog/frank-zichem-focus-op-beeld-voor-beeld
Eye collectiecentrum (bezoek aan de archieven): https://www.eyefilm.nl/collectie/over-de-collectie/collectiecentrum
Great Story Feargal!